اکثر اهالی قدیمی محله یوسف آباد با آسیاب آبی قدیمی که میراث دوران قاجار است به خوبی آشنا هستند.
در کنار آسیاب آبی یوسف‌آباد که به «آسیاب کوچیکه» معروف بود، آسیابی چند برابر بزرگتر از آن به نام «گاومیشی» وجود داشت که هنوز تنوره‌اش با 14 متر عمق در خانه‌ای رو به روی آسیاب یوسف‌آباد باقی مانده است.

این آسیاب تا 55 سال پیش کار می‌کرد و هنوز هم قدیمی‌های محله یوسف‌آباد یادشان هست که آردهای خود را به این آسیاب می‌بردند. آب این آسیاب‌ که در حال حاضر حدود 250 متر مربع مساحت دارد، از کوه‌های شمیرانات می‌آمد و هر دو آسیاب را می‌چرخانده و در مسیر خود به دوراهی یوسف آباد و پایین‌تر به بهجت آباد می‌رفته و در مسیرش بازهم آسیاب‌های دیگری را می‌چرخانده تا اینکه دشت‌های پایین تهران را آبیاری می‌کرد.

بنایی کهن بین کوچه‌های51 و 52 خیابان یوسف آباد که شما می‌توانید به راحتی از دورنمای تونل رسالت و خیابان ولیعصر، پشت‌بام آسیاب آبی را ببینید، جایی که سوم خردادماه سال 86 با شماره 19170 به عنوان یک اثر ملی به ثبت رسیده و مدت‌هاست که قرار است به موزه‌ای برای گردشگران تبدیل شود.

معمار این بنای قاجاری نامشخص است اما آخرین اخبار از شناسنامه این اثر تاریخی ما را به نام آقای عجایبی می‌رساند که آخرین صاحبش بوده و فرزندانش امروز به عنوان ورثه با همکاری سازمان میراث فرهنگی این بنا را از تیغ تخریب حفظ کرده‌اند.

بنای اولیه، مجموعه‌ای از آسیاب‌های گاومیشی و کوچک بوده و آنچه امروز به جامانده تنها آسیابی کوچک است که یک چهارم اندازه آسیاب گاو میشی است، حتی نمای بیرونی هم حاصل بازسازی بنایی است که در گذر زمان، به شدت تخریب شده بود.

 

آسیاب آبی تهران حداقل 150 سال عمر دارد

محوطه اصلی شبیه یک بوستان است، کمی که جلوتر می‌روم با تابلویی مواجه می‌شوم که سال ثبت این مکان را در فهرست آثار ملی نشان می‌دهد، درب چوبی را که باز می‌کنم وارد راهرویی تاریک می‌شوم، جلوتر که می‌روم وسایلی را می‌بینم که به آسیاب و چرخ آسیاب شباهت دارد، گوشه‌ای از محوطه هم کیسه‌های ماسه و سیمان جا خوش کرده، این مجموعه به دلیل نبود بودجه مناسب و تعمیرات ناتمام فعلاً امکان بازدید عمومی ندارد.

سیدجلال عجایبی فرزند حاج سید ابوالقاسم عجایبی است که این روزها علی رغم کهولت سن همچنان دغدغه حفظ میراث پدری را دارد.

این پیرمرد دوست داشتنی که با من در مسیر بازدید از آسیاب آبی همراه شده درباره این مکان می‌گوید: «این آسیاب حداقل 150 سال عمر دارد و تا جایی که من به یاد دارم این آسیاب با همین کیفیت و وضعیت سال‌ها کار کرده است.

آسیاب یوسف‌آباد و آسیاب گاومیشی سمت دیگر خیابان یوسف‌آباد هر دو برای پدرم بوده که آرد و نان شمال تهران و دهات‌های اطراف همچون ونک، فرحزاد، یوسف‌آباد، درکه و اوین را تأمین می‌کردند.»

این آسیاب در قحطی جنگ جهانی به داد مردم تهران رسید

وی می‌گوید: «در سال‌های قحطی جنگ جهانی برای آنکه مشکلی برای مردم پیش نیاید پدرم که حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ خروار گندم ذخیره داشت با وجود آنکه در آن سال عازم مکه بود اما به سرپرست کارگاه سفارش کرده بود تا اگر اهالی ونک، اوین، درکه، یوسف آباد و فرحزاد آرد خواست به هریک از آنها دو کیسه آرد بدهد و بعد سر خرمن از او گندم بگیرد.

در آن زمان گندم خرواری 22 تومان بود اما به دلیل قحطی 600 تومان شده بود. تدبیر پدرم سبب شد تا مردم تمام این محلات در آن سال‌ها گندم داشته باشند، البته بعدها بسیاری از افراد قرض خود را پس دادند و افرادی هم بودند که گندم خود را پس نیاوردند.

در سال 45 به علت اینکه جلوی مسیر آب ورودی آسیاب را گرفتند این آسیاب از کار افتاد و رو به تخریب رفت اما با ساخت و سازهایی که ما داشتیم سعی کردیم اینجا را به هر قیمتی شده نگه داریم.

شهرداری تهران تلاش داشت تا با همکاری شرکت‌هایی که تونل آسیاب را می‌ساختند این آسیاب را از بین ببرد اما با زحمات فراوان توانستیم اینجا را از چنگ شرکت‌ها در‌آوریم و مانع از تخریب شویم.»

مالک آسیاب آبی ثبت شده در میراث فرهنگی می‌گوید: «تلاش داریم تا با کمک سازمان میراث فرهنگی این مکان را به یک جاذبه گردشگری برای مردم کشور به خصوص تهرانی‌ها در آوریم و با قرار دادن نمادین چرخه آب و راه‌اندازی الکتروموتور برای چرخش سنگ‌ها آسیاب آبی را بازنمایی کنیم.»

به دنبال راه‌اندازی موزه آسیاب هستیم

وی هدف از احیای آسیاب آبی یوسف آباد را آشنایی نسل آینده با معماری چنین بناهایی و آشنایی با چگونگی فعالیت مکانیز این بنا عنوان می‌کند و ادامه می‌دهد: «در گذشته بدون آنکه به موتور یا صرف انرژی‌های فسیلی نیاز باشد، مکانیزی تعریف کرده بودند که بتوانند گندم را آرد کرده و از آن نان تهیه کنند. قرار است تا این روند مجدد راه‌اندازی شود اما به صورت سمبُلیک خواهد بود.»

مالک آسیاب آبی یوسف آباد درخصوص اشیائی که در این موزه به نمایش گذاشته خواهد شد، گفت: «گاوآهن، چرخ خرمن، سنگ آسیاب و ابزارهایی که برای آرد کردن گندم‌ها توسط آسیاب آبی به کار گرفته می‌شد برای نمایش در این موزه تهیه شده و درصدد افزایش تعداد اشیای موزه‌ای هستیم. هر آنچه که به کاشت، داشت و برداشت گندم ارتباط پیدا کند در این موزه به نمایش گذاشته خواهد شد. حتی دوست داریم که مجسمه‌هایی بسازیم که روند و چگونگی تبدیل گندم به آرد و استفاده از آسیاب آبی را نشان دهد، البته همه اینها منوط به همکاری سازمان میراث فرهنگی است.»

 

ماجرای ایستگاه آبشار خیابان ولیعصر

عجایبی با اشاره به آنکه قرار است آبی که چرخ آسیاب را بچرخاند به صورت فرضی روان شود، گفت: «ادامه مجرای آبی که در گذشته از قنات جاری و به سمت پایین می‌رفت بسته شده و دیگر امکان آنکه آب روان باشد وجود ندارد. در گذشته، این آب از قنات روان و به سمت خیابان مستوفی می‌رفت و در نهایت از منطقه‌ای که به نام آبشار می‌شناسیم، روان می‌شد. ایستگاه آبشار کنونی که روبروی پارک ساعی در خیابان ولیعصر قرار دارد، نام خود را از این جریان آب و آبشاری که در آن زمان وجود داشت، می‌گیرد اما الان این مجرا بسته شده و دیگر آبی از آبشار روان نیست. با این  وجود، همچنان نام آن ایستگاه به یاد گذشته آبشار است.»